Hội chùa Tam Sơn: Di sản tâm linh giữa lòng Bắc Ninh

Nằm nép mình trong không gian văn hóa đậm chất Kinh Bắc, chùa Tam Sơn không chỉ là chốn linh thiêng để nhân dân tỏ lòng thành kính với thần linh.

1. Chùa Tam Sơn – Dấu ấn tâm linh giữa miền quan họ

Chùa Tam Sơn thuộc huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, nơi được mệnh danh là cái nôi của làn điệu quan họ và nền văn hóa truyền thống phong phú. Ngôi chùa mang kiến trúc cổ kính, hài hòa với cảnh quan thiên nhiên thanh bình, tạo nên một không gian tĩnh lặng và trang nghiêm.

Chùa được xây dựng từ lâu đời, gắn liền với những huyền tích linh thiêng về Mẫu Tam Tòa – một trong những vị thần được nhân dân Bắc Bộ tôn kính. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, chùa vẫn giữ được những nét kiến trúc độc đáo với tam quan, tiền đường, hậu cung và hệ thống tượng thờ đặc sắc. Đặc biệt, nơi đây còn lưu giữ nhiều sắc phong, hoành phi, câu đối và đồ thờ cổ, minh chứng cho một giai đoạn lịch sử vàng son của vùng đất Bắc Ninh.

2. Hội chùa Tam Sơn – Không gian hội tụ văn hóa dân gian

Hội chùa Tam Sơn thường diễn ra vào tháng Giêng âm lịch hàng năm, đúng vào mùa xuân – thời điểm đất trời giao hòa, vạn vật sinh sôi. Đây là dịp để nhân dân địa phương và du khách thập phương cùng nhau hướng về cội nguồn, bày tỏ lòng thành kính với chư vị thần linh và cầu mong một năm mới bình an, may mắn.

Nghi thức rước kiệu – Hành trình linh thiêng

Mở đầu cho hội chùa Tam Sơn là lễ rước kiệu – một trong những nghi lễ trang trọng và linh thiêng nhất. Kiệu rước Mẫu Tam Tòa được chuẩn bị kỹ lưỡng, chạm khắc tinh xảo, sơn son thếp vàng, thể hiện sự tôn kính đối với vị thần được thờ phụng.

Quá trình chuẩn bị

Trước khi lễ rước diễn ra, người dân trong làng đã dành nhiều ngày để chuẩn bị:

• Kiệu Mẫu Tam Tòa được lau dọn, trang trí bằng các loại vải lụa đỏ, vàng – hai màu biểu tượng cho sự tôn quý.
• Lễ vật bao gồm xôi, hoa quả, trầu cau, rượu và hương trầm được bày biện trang trọng.
• Trang phục của đoàn rước: Các bô lão mặc áo dài khăn xếp, những thanh niên trai tráng trong đội rước mang đồng phục truyền thống, tạo nên một đội hình trang nghiêm và đẹp mắt.
• Những lá cờ hội với đủ màu sắc rực rỡ, tung bay trong gió, hòa cùng không khí lễ hội.

Quá trình rước kiệu

Khi giờ lành đến, nghi lễ rước kiệu bắt đầu.

• Đoàn rước xuất phát từ chùa, đi dọc theo con đường làng, hướng về đình Tam Sơn.
• Đi đầu là đội cờ ngũ sắc, tiếp theo là đội trống chiêng, tạo nên những âm thanh rộn ràng nhưng không kém phần thiêng liêng.
• Phía sau là đoàn rước kiệu với sự tham gia của các bô lão, chức sắc địa phương và đông đảo nhân dân. Kiệu được khiêng bởi những thanh niên khỏe mạnh, di chuyển theo nhịp điệu chậm rãi và uy nghiêm.
• Hai bên đường, người dân đứng chắp tay, kính cẩn bái lạy, thể hiện lòng tôn kính với thần linh.

Đến đình làng, kiệu được an vị tại trung tâm sân đình để tiến hành các nghi lễ tiếp theo. Đây là giây phút mà cả cộng đồng cùng hướng lòng mình về với Mẫu, cầu mong một năm mới an khang, thịnh vượng.

Lễ dâng hương – Cầu mong bình an, phúc lộc

Sau nghi thức rước kiệu, lễ dâng hương được tổ chức với sự tham gia của các bậc cao niên, các sư thầy và đông đảo phật tử, du khách.

Không gian nghi lễ

Trong không gian chánh điện của chùa, ánh sáng lung linh của hàng trăm ngọn nến, hương trầm quyện trong không khí, tiếng mõ, tiếng chuông ngân vang tạo nên một không gian huyền ảo, thanh tịnh.

Nghi thức chính

• Các vị bô lão đại diện cho dân làng thực hiện nghi lễ dâng hương đầu tiên, khấn nguyện trước ban thờ Mẫu Tam Tòa.
• Các nhà sư cùng các đoàn hành hương đọc kinh, tụng niệm, cầu cho quốc thái dân an, nhân dân no ấm.
• Du khách và dân làng lần lượt tiến vào, thành tâm dâng lễ, thắp hương và cầu nguyện.

Ý nghĩa tâm linh: Lễ dâng hương không chỉ là một hành động tôn kính mà còn mang ý nghĩa sâu sắc về tâm linh. Người dân tin rằng, khi thành tâm thắp nén nhang, những ước nguyện chân thành sẽ được thần linh chứng giám và ban phước lành.

Lễ cúng tế – Tưởng nhớ công đức, cầu cho mùa màng bội thu

Bên cạnh lễ dâng hương, lễ cúng tế cũng là một phần quan trọng không thể thiếu. Đây là dịp để nhân dân tỏ lòng biết ơn với thần linh và các bậc tiền nhân đã bảo hộ vùng đất này.

Nghi thức chính

• Lễ vật cúng tế gồm: mâm cỗ tam sinh (gà, lợn, cá), xôi, chè, rượu, hoa quả và các loại bánh truyền thống.
• Một người có uy tín trong làng (thường là cụ từ hoặc một vị cao niên) thay mặt dân làng đọc bài văn tế, bày tỏ lòng biết ơn và cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
• Đội tế lễ thực hiện các nghi thức theo đúng phong tục truyền thống với những động tác cung kính, trang nghiêm.

Ý nghĩa

Lễ cúng tế không chỉ mang tính tín ngưỡng mà còn thể hiện tinh thần cộng đồng, sự gắn kết giữa con người với thiên nhiên và thần linh. Đó là cách mà người dân bày tỏ lòng biết ơn với đất trời, tổ tiên và cũng là dịp để cầu mong một năm mới sung túc, bình an.

Bế mạc lễ hội – Tiễn kiệu và kết thúc hành trình tâm linh

Sau khi hoàn thành các nghi lễ chính, vào ngày cuối của hội, kiệu Mẫu Tam Tòa được rước trở lại chùa trong một không gian linh thiêng và đầy cảm xúc. Đây được coi là nghi thức tiễn thần linh, đánh dấu sự kết thúc của lễ hội và cũng là lời hẹn cho mùa hội năm sau.

Ý nghĩa

• Đưa Mẫu trở về chốn thiêng liêng, tiếp tục che chở cho dân làng.
• Lưu giữ truyền thống: Dù thời gian trôi qua, hội chùa Tam Sơn vẫn mãi là niềm tự hào của người dân Bắc Ninh, là nơi để những giá trị văn hóa tâm linh trường tồn theo năm tháng.

Hoạt động văn hóa – giải trí đặc sắc tại lễ hội chùa Tam Sơn

Bên cạnh những nghi lễ linh thiêng, hội chùa Tam Sơn còn là dịp để người dân địa phương và du khách hòa mình vào những hoạt động văn hóa – giải trí truyền thống. Những nét đẹp văn hóa này không chỉ mang đến không khí lễ hội sôi động mà còn góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và phát huy di sản của vùng Kinh Bắc.

Hát quan họ giao duyên – Giai điệu tình quê giữa không gian lễ hội

Nhắc đến Bắc Ninh, không thể không nhắc đến quan họ – di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Trong hội chùa Tam Sơn, các canh hát quan họ giao duyên là điểm nhấn không thể thiếu, tạo nên một không gian đậm chất thơ, nơi những câu hát mượt mà vang vọng, hòa quyện với không khí linh thiêng của lễ hội.

Không gian biểu diễn quan họ thường được tổ chức tại sân đình, sân chùa hoặc trên những chiếc thuyền thúng giữa hồ nước, tạo nên một khung cảnh thơ mộng, vừa dân dã vừa trang trọng. Dưới ánh trăng và những chùm đèn lồng lung linh, các liền anh, liền chị trong trang phục áo tứ thân, khăn mỏ quạ, áo the khăn xếp duyên dáng cất lên những câu hát đối đáp ngọt ngào. Hát quan họ có nhiều hình thức biểu diễn, nhưng phổ biến nhất trong lễ hội là hát đối đáp giao duyên giữa hai bên nam – nữ, hát mời trầu thể hiện sự hiếu khách, và hát bỏ bộ không nhạc đệm, chỉ có giọng hát mộc mạc, sâu lắng.

Những câu quan họ không chỉ là lời ca mà còn là tâm tình, là sợi dây kết nối con người với quê hương, đất nước. Hội chùa Tam Sơn là một trong những dịp đặc biệt để người dân địa phương bảo tồn loại hình nghệ thuật này, đồng thời mang đến cho du khách một trải nghiệm văn hóa sâu sắc, để khi rời xa vẫn vương vấn những giai điệu tình quê.

Chơi cờ người – Trí tuệ và nghệ thuật kết hợp

Cờ người là một trong những trò chơi dân gian mang đậm dấu ấn trí tuệ và tính nghệ thuật của người Việt. Trong khuôn khổ hội chùa Tam Sơn, trò chơi này không chỉ là một hình thức giải trí mà còn thể hiện tinh thần mưu lược, sự nhanh nhạy và khả năng tính toán của con người.

Bàn cờ người được vẽ lớn ngay tại sân đình hoặc sân chùa, với 32 ô tượng trưng cho 32 quân cờ. Điều đặc biệt là thay vì những quân cờ gỗ, các vị trí trên bàn cờ đều do con người đảm nhận – thường là những thanh niên khỏe mạnh trong trang phục truyền thống, hóa thân thành các quân tướng, sĩ, tượng, xe, mã, pháo, tốt. Hai kỳ thủ sẽ thi đấu trực tiếp, đưa ra những nước cờ chiến thuật, và mỗi lần quân cờ di chuyển, người đóng vai quân cờ cũng sẽ đi theo hiệu lệnh. Khi một quân bị “ăn”, hai đấu thủ không chỉ thực hiện nghi thức rút quân mà còn có những màn biểu diễn võ thuật đẹp mắt, làm tăng tính hấp dẫn của trò chơi.

Cờ người không chỉ là một trò chơi mang tính chiến thuật mà còn thể hiện tinh thần thượng võ và tính kỷ luật. Trong không gian lễ hội, đây là một hoạt động vừa mang giá trị giải trí, vừa tôn vinh truyền thống trí tuệ của dân tộc, thu hút đông đảo người xem.

Thi đấu vật – Tinh thần thượng võ Bắc Bộ

Vật dân tộc từ lâu đã trở thành một nét văn hóa không thể thiếu trong các lễ hội truyền thống của người Việt, và tại hội chùa Tam Sơn, môn thể thao này càng trở nên đặc biệt khi phản ánh tinh thần thượng võ của người dân Bắc Bộ.

Sới vật được dựng ngay tại sân đình hoặc sân chùa, với vòng tròn rộng, xung quanh là đông đảo khán giả hào hứng cổ vũ. Không khí tại đây luôn sôi động với những tiếng trống rộn ràng xen lẫn tiếng reo hò. Các đô vật tham gia thi đấu không chỉ là thanh niên trai tráng trong vùng mà còn có sự góp mặt của những đấu thủ kỳ cựu từ các nơi khác, tạo nên những màn giao tranh kịch tính. Mục tiêu của mỗi đô vật là quật ngã đối phương bằng các đòn thế mạnh mẽ nhưng vẫn tuân theo quy tắc tôn trọng đối thủ. Những cú đòn hiểm hóc, những pha giữ thế cân bằng và những màn đấu đầy kịch tính khiến người xem không thể rời mắt.

Thi đấu vật không chỉ thể hiện sức mạnh thể chất mà còn là biểu tượng của sự kiên cường, ý chí quyết tâm. Hội chùa Tam Sơn duy trì môn thể thao này như một cách để rèn luyện bản lĩnh cho thế hệ trẻ, đồng thời gìn giữ tinh thần thượng võ của cha ông.

Gian hàng ẩm thực và sản vật địa phương – Hương vị Kinh Bắc

Không chỉ là một lễ hội tâm linh và văn hóa, hội chùa Tam Sơn còn là dịp để du khách trải nghiệm những món ăn truyền thống và đặc sản của vùng Kinh Bắc. Khu ẩm thực trong lễ hội luôn tấp nập người qua lại, với đủ các món ngon đậm đà hương vị quê hương.

Những món ăn đặc trưng tại hội chùa Tam Sơn đều mang đậm bản sắc Bắc Ninh, từ bánh phu thê dẻo thơm, tượng trưng cho tình nghĩa vợ chồng thủy chung, đến bánh tẻ mềm mịn, dân dã nhưng đậm đà hương vị truyền thống. Ngoài ra, du khách còn có thể thưởng thức xôi vò vàng óng, ăn cùng chè kho ngọt bùi, hay nhâm nhi miếng bánh đa Kinh Bắc giòn tan, thơm lừng mùi vừng. Đặc biệt, hội chùa cũng là nơi du khách có thể tìm thấy rượu nếp cái hoa vàng, loại rượu nổi tiếng của Bắc Ninh với hương vị thơm dịu, cay nồng đặc trưng.

Bên cạnh ẩm thực, khu gian hàng còn bày bán nhiều sản phẩm thủ công mỹ nghệ đặc sắc như tranh Đông Hồ – dòng tranh dân gian nổi tiếng với những bức vẽ mộc mạc nhưng đầy ý nghĩa, gốm Phù Lãng với những sản phẩm gốm sành truyền thống, hay những chiếc quạt giấy tinh xảo được làm từ bàn tay khéo léo của các nghệ nhân.

Khu ẩm thực và sản vật không chỉ mang đến cho du khách những hương vị đặc trưng của Bắc Ninh mà còn là nơi giới thiệu những giá trị văn hóa của vùng đất Kinh Bắc, giúp bảo tồn và phát triển các nghề thủ công truyền thống.

Lưu ý khi dâng hương tại chùa Tam Sơn

Chùa Tam Sơn là một ngôi chùa linh thiêng, mang đậm giá trị văn hóa và tín ngưỡng của vùng Kinh Bắc. Khi đến viếng chùa và dâng hương, du khách cần lưu ý những điều sau để thể hiện sự thành kính và giữ gìn sự trang nghiêm nơi cửa Phật.

Trang phục

• Khi đi lễ chùa, du khách nên chọn trang phục lịch sự, kín đáo, tránh mặc quần áo quá ngắn, hở hang hoặc quá rực rỡ.
• Nên mặc quần dài, áo dài tay hoặc áo có cổ, tránh các trang phục bó sát hay xuyên thấu.
• Nếu có thể, phụ nữ nên mặc áo dài hoặc áo tứ thân truyền thống để thể hiện sự tôn kính với không gian linh thiêng.

Cách dâng hương

• Khi vào chùa, chỉ nên thắp một nén hương để thể hiện lòng thành, không nên thắp quá nhiều hương cùng lúc, tránh gây khói bụi ảnh hưởng đến môi trường và những người xung quanh.
• Không cắm hương tùy tiện vào tượng Phật, bát hương, gốc cây hay bất kỳ nơi nào khác ngoài bát hương chính được đặt tại các ban thờ.
• Khi dâng hương, nên đứng ngay ngắn, chắp tay thành kính, hướng tâm về thần linh và đọc lời khấn nguyện trong im lặng, tránh nói to hoặc chen lấn.

Những lưu ý khi đi chùa Tam Sơn

• Giữ thái độ trang nghiêm, tránh nói chuyện ồn ào, cười đùa hoặc đùa giỡn trong khuôn viên chùa.
• Không tự ý chạm vào tượng Phật, chuông chùa hay các đồ vật thờ cúng.
• Khi đi lại trong chùa, nên đi nhẹ, nói khẽ, tránh chạy nhảy hoặc xô đẩy người khác.
• Không quay lưng vào tượng Phật khi chụp ảnh, hạn chế việc selfie trong khu vực linh thiêng.
• Không hút thuốc, không xả rác bừa bãi để giữ gìn không gian chùa luôn sạch đẹp.

Lễ vật dâng cúng

• Khi dâng lễ, du khách có thể chuẩn bị hoa tươi, trái cây, xôi chè, bánh kẹo hoặc các món chay, thể hiện lòng thành kính.
• Không nên dâng lễ mặn (thịt cá, rượu bia) vì đây là nơi thờ Phật, cần giữ sự thanh tịnh.
• Tránh dâng tiền lẻ lên ban thờ, thay vào đó có thể đặt vào hòm công đức một cách văn minh.
• Không mang lễ vật có nguồn gốc động vật (như gà, vịt, lợn quay) vào chùa để tránh ảnh hưởng đến không gian thanh tịnh của nhà Phật.

Thứ tự khấn lễ

• Khi vào chùa, du khách nên thực hiện nghi lễ khấn lễ theo đúng thứ tự để thể hiện sự tôn kính:
  1. Đầu tiên: Dâng hương và khấn tại ban chính (Tam Bảo – nơi thờ Phật).
  2. Tiếp theo: Dâng hương tại ban thờ Mẫu Tam Tòa.
  3. Sau đó: Dâng hương tại các ban thờ khác như Đức Thánh Trần, ban Thần Linh, ban Ông Hoàng.
  4. Cuối cùng: Dâng hương tại ban thờ Tổ hoặc khu vực vong linh.

Thực hiện đúng thứ tự này giúp du khách thể hiện sự tôn kính và tránh vi phạm các quy tắc thờ cúng tại chùa.

Hướng dẫn đường đi đến chùa Tam Sơn

Chùa Tam Sơn tọa lạc tại thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, cách trung tâm Hà Nội khoảng 20km, là địa điểm dễ dàng di chuyển cho du khách từ Hà Nội cũng như các tỉnh lân cận. Dưới đây là các tuyến đường phổ biến để đến chùa Tam Sơn.

Đường đi từ Hà Nội đến chùa Tam Sơn

• Tuyến đường 1 (qua cầu Chương Dương): 
  • Xuất phát từ trung tâm Hà Nội, đi qua cầu Chương Dương, rẽ vào đường Nguyễn Văn Cừ.
  • Tiếp tục đi thẳng theo quốc lộ 1A hướng Bắc Ninh.
  • Khi đến khu vực thị xã Từ Sơn, rẽ vào tỉnh lộ theo biển chỉ dẫn đến chùa Tam Sơn.
• Tuyến đường 2 (qua cầu Nhật Tân và cao tốc Hà Nội – Bắc Giang): 
  • Từ Hà Nội, đi theo cầu Nhật Tân, rẽ vào đường Võ Nguyên Giáp.
  • Đi thẳng đến cao tốc Hà Nội – Bắc Giang, chạy khoảng 10km thì rẽ vào quốc lộ 1A.
  • Tiếp tục di chuyển theo biển chỉ dẫn về thị xã Từ Sơn, đi thêm 5km để đến chùa Tam Sơn.

Di chuyển bằng xe buýt

• Từ Hà Nội, du khách có thể bắt các tuyến xe buýt sau:
  • Xe buýt số 54: Lộ trình từ Long Biên đi Bắc Ninh, xuống bến gần thị xã Từ Sơn.
  • Xe buýt số 10B: Xuất phát từ Cầu Giấy, đi qua Đông Anh, hướng về Bắc Ninh.
  • Khi đến bến xe gần nhất, có thể bắt xe ôm hoặc taxi để di chuyển đến chùa Tam Sơn.

Đường đi từ các tỉnh khác

Từ Hải Phòng, Quảng Ninh đến chùa Tam Sơn

• Xuất phát từ Hải Phòng hoặc Quảng Ninh, du khách đi theo cao tốc Hà Nội – Hải Phòng.
• Đến nút giao với quốc lộ 1A, rẽ hướng đi Bắc Ninh.
• Khi vào địa phận Bắc Ninh, tiếp tục đi theo biển chỉ dẫn vào thị xã Từ Sơn, sau đó di chuyển đến chùa Tam Sơn.

Từ Thái Nguyên, Bắc Giang đến chùa Tam Sơn

• Từ Thái Nguyên, đi theo quốc lộ 3 hướng về Bắc Ninh.
• Từ Bắc Giang, đi theo quốc lộ 1A về Bắc Ninh, đến thị xã Từ Sơn.
• Khi vào thị xã Từ Sơn, rẽ vào đường tỉnh lộ để đến chùa Tam Sơn.

Lời khuyên khi di chuyển

• Nếu đi bằng phương tiện cá nhân, nên sử dụng Google Maps để dễ dàng tra cứu tuyến đường ngắn nhất.
• Với những ngày lễ hội đông người, nên xuất phát sớm để tránh tắc đường.
• Nếu không quen đường, nên đi theo biển chỉ dẫn hoặc hỏi người dân địa phương để tránh lạc đường.
• Nếu đi theo đoàn đông người, có thể thuê xe du lịch hoặc xe dịch vụ để thuận tiện di chuyển.

Hội chùa Tam Sơn không chỉ là điểm đến tâm linh mà còn là nơi hội tụ những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc. Với hướng dẫn chi tiết về cách đi lễ và đường đi, du khách sẽ có một chuyến hành hương ý nghĩa, trải nghiệm trọn vẹn không gian văn hóa linh thiêng của vùng Kinh Bắc.